• Inleiding
• Hoofdstuk 1 / De relatie tussen het Blokhuis en het pand Oudt Peelandt
• Hoofdstuk 2 / Wanneer is de gevelsteen ingebouwd en door wie?
• Fase 1 – 1833
• Fase 2 – 1910
• Hoofdstuk 3 / Monument of niet?
• Hoofdstuk 4 / Lambert de Vries
• Hoofdstuk 5 / De relatie met het slotje Peelland
• Conclusie

Inleiding

In Helmond in de Ameidestraat staat een neobarok trapgeveltje met de historische naam: Oudt Peelandt. Een uniek geveltje, omdat het fraai symmetrisch versierd is met zeldzaam originele ornamenten zoals een eeuwenoude wapensteen met kwartierstaat van het Blokhuis in Liessel, die in horizontale lijn door middel van halfronde boogfriezen (korfbogen) verbonden is met twee sierlijke halfronde bijhorende hardstenen ornamenten. De ornamenten zijn allen gemaakt uit dezelfde witte natuursteen. De trapgevel is verder uitbundig versierd met maar liefst negen stijlvolle ijzeren muurankers, glas in lood ramen, houten luiken (blinden) met roodgeel zandlopermotief en vijf kleinere boogfriezen boven in de trapgevel. Boven op de trapgevel staat een vaantje. Boven de vier glas-in-loodramen met kruiskozijnen bevindt zich ook telkens een korfboog. Wat lager bevinden zich drie kleine boogfriezen. Deze worden ondersteund door twee houten kragen (consoles) die verwerkt zijn in een houten gevel pui. De stenen van de gevel hebben een oud formaat en uiterlijk.

De gevel loopt, geheel volgens de stijlregels van de barok steeds smaller naar boven toe in de vorm van een uiterst fraaie trapgevel. De oorspronkelijke gevel pui met deur en kozijn met glas in lood ramen heeft een drietal kleinere ronde motieven in de vorm van een Tempelierskruis en wordt afgedekt door een houten latei. In de latei staat onder andere de naam van het pand vermeld: ‘Oudt Peelandt’. Verder staan waarschijnlijk het jaartal (Anno ….) en Helmont vermeldt.

Deze pui is ergens rond 1940 of later aangepast, waarbij de tekst in de balk is weggewerkt. De tekst is nog wel aanwezig maar niet meer zichtbaar door de dikke laag verf die er overheen gesmeerd is. De glas in lood ramen zijn gebleven maar de deur en raam zijn vervangen door een grote winkelruit. Mede daardoor en doordat het overheerst wordt door een massief naastgelegen winkelpand, valt de gevel niet meer op.

Het neobarokgeveltje staat eind 2018 op de nominatie om, samen met het naastgelegen winkelpand afgebroken te worden.

Het pand ‘Oudt Peelandt’ aan de Ameidestraat hoort om meerdere redenen, naar ik in dit artikel wil aantonen, ook op de Gemeentelijke monumentenlijst. Het behoort in ieder geval zeker behouden te blijven. Waarom deze gevelsteen na de afbraak van het Blokhuis naar Helmond gekomen is om ingebouwd te worden in een gevel in de Ameidestraat is tot op heden een mysterie. Ook de datum waarop dat gebeurt moet zijn en door wie, is tot nu toe onbekend. Daarom heb ik mede namens de Heemkundekring Helmont literatuur- en archiefonderzoek gedaan.

In eerste instantie heb ik naar de relatie met het Blokhuis gezocht. Daaruit komt naar voren dat het kasteeltje een opmerkelijke relatie met Helmond heeft.

Dat begint bij Hezelo van Helmund (1108). Hezelo verwijst mogelijk naar het oude goed Brou-hese, gelegen tussen Helmond, Bakel en Vlierden. Hese verwijst mogelijk naar een relatie met Heeze, waar de familie van Horne in die tijd al een kasteel en veel macht heeft. Deze familie heeft ook het Oude Huys van Helmond in bezit tot 1222, waarna ze het verkopen aan de hertog van Brabant. Deze laat er zijn dochter, keizerin Maria van Leuven, wonen. Zij vergroot het kasteel verder uit tot een stevige waterburcht. Maria schenkt een stuk grond in het toenmalige Bakelse gedeelte van Brouwhuis (nu Helmond) aan een lid van de familie van Horne (van Cranendonck), wiens afstammelingen zich later van Bruheze gaan noemen. De familie van Bruheze, bezit in de vroege middeleeuwen diverse bezittingen in het gebied van Helmond en Vlierden dat aan Bakel, Deurne en Liessel grenst. Om hun bezittingen te beschermen bouwen ze rond 1326 een Blokhuis in Leensel nabij het huidige Liessel.

Leensel en Liessel liggen van oudsher op een hoge zandrug aan de samenvoeging van de Soeloop en de Aa. Hier loopt in die tijd ook de Keulse Baan, een belangrijke weg om de moerassige en daardoor ontoegankelijke Peel in Noord-Zuid richting (van Gelre naar Brabant) veilig te passeren. Het hertogdom Brabant is vaak in oorlog met het naburige hertogdom Gelre en met name Asten, Vlierden, Deurne en Helmond hebben veel te lijden van Gelderse troepen die via de Peel ongehinderd Brabant binnen kunnen trekken. Het Blokhuis van Leensel moet dit gaan voorkomen. Tijdens de Gelderse Oorlogen (1502-1543) worden tussen 1511en 1515 de gemeentes Asten, Deurne, Eindhoven en Helmond volledig platgebrand door troepen van Maarten van Rossum. Die zijn via de Peeldoorgang bij Leensel toch Brabant binnen gevallen. Het Blokhuis van Leensel kan dus geen bescherming meer bieden.

Daarom wordt besloten om een stukje verderop een nieuw sterk slot met landweren te bouwen: het Blokhuis van Liessel. Dit stenen kasteel bestaat uit een centraal gelegen blokvormig slot en verder uit een voorburcht en 2 ophaalbruggen, waaruit blijkt dat beide delen omgracht zijn. Verder legt men wallen aan om zo de doorgang naar de Peelgemeenten nog beter te kunnen blokkeren. Het Blokhuis van Liessel wordt in 1516 gebouwd door Everard van Doerne. Het kasteel wordt echter meerder keren ingenomen door de troepen van de hertog van Gelre, waarbij het flink beschadigd raakt. De oorlog tussen Brabant en Gelre eindigt in 1543 in een overwinning voor de (Bourgondische) Habsburgers. In 1568 begint de 80-jarige oorlog tussen de opstandige Nederlanden en de (Spaanse) Habsburgers.

De stad Helmond heeft vanaf ongeveer 1400 een omwalling gehad met daarin een viertal poorten. Deze stadspoorten van Helmond maakten het mogelijk om de stad te benaderen vanuit de vier windrichtingen. Reizigers die vanuit het oosten kwamen gingen de stad binnen via de Molenstraat, via de brug over de Ameide onder de Ameidepoort door en dan via de smalle Ameidestraat naar de Markt in het centrum van de stad. Van de vier stadspoorten is de Ameidepoort (Meypoort) degene die het minst genoemd wordt in de bronnen. De naam van de poort is afgeleid van het riviertje de Ameide dat de oostkant van de Helmondse vesting begrenst. De poort heeft waarschijnlijk gestaan op de plaats waar nu de Ameidestraat nog steeds smal is. De poorten zijn tussen 1789 en 1817 gesloopt. De Meypoort wordt in 1807 nog als zodanig genoemd in aktes. Aan de kruising van de Ameidewal (later Broederwal en Koninginnewal) met de Ameidestraat staan rond 1810 twee huizen met de ingang aan de Ameidewal. Achter die panden, die ook aan de Ameidestraat grenzen, is een tijd lang een open ruimte geweest. Mogelijk is dit de locatie van de kort daarvoor gesloopte stadspoort (bron: stadshistoricus Giel van Hooff).

Tijdens het onderzoek heb ik onderscheid gemaakt tussen 2 bouwfases.

• De eerste is de bouw van het nieuwe pand in 1832.
• De tweede fase is de bouw van de nieuwe gevel in 1910.Fase 1

Fase 1: De Ameidewal is rond 1830 de buitenste grens van het stadje Helmond en de Ameidestraat een belangrijke, drukke doorgang richting Vlierden, Deurne, Boxmeer en Kleef en de Keulse baan.

• Adriaan Corstiaans koopt rond 1830 een half huis van het 2-delig hoekhuis aan de Ameidewal op de hoek met de Ameidestraat van de erfgenamen van Christiaan Giebels en Johanna d’Elderen. Er is géén sprake van een aangelegen pand aan de Ameidestraat. Er is daar waarschijnlijk wel een open ruimte omdat de stadspoort kort daarvoor gesloopt is. Op die lege plek bouwt hij zijn nieuwe herberg. Die nieuwbouw is terug te vinden in het kadaster.
• Christiaan (Chrétien) Giebels (1786-1832) uit Deurne is de zoon van Albertus Giebels (Geubels) (ca1731-1804) uit Grevenbroich (Land van Keulen) en Johanna Antonia Jansen van de Mortel (1744-1821) uit Liessel. Johanna is de dochter van Jan Willem van de Mortel 1714-1759), de eerste burgemeester van Deurne. Albert is eerder getrouwd geweest met Geertrui Arnold van de Mortel. Geertrui is de tante van Wilhelmina Janssen. Albert laat bij zijn overlijden grote schulden achter waardoor Johanna genoodzaakt is om, samen met haar zoon Christiaan, vele goederen te verkopen. Albert heeft in 1765 bezittingen gekocht en geleend van de kinderen van zijn eerste vrouw, waaronder Wilbert Welten en Peter Goossens.
• In 1827 verkoopt Adriaan als mede-erfgenaam van Antonie Willem van de Mortel, samen met Antonetta van de Mortel en diverse leden van de familie Goossens, bierbrouwers uit Liessel, herberg ‘de Zwaan’ in het centrum van Deurne aan Antonie Truien, zoon van Maria van de Mortel. De naam van ‘de Zwaan’, wordt veranderd in Peelpoort en later in Beekman en Beekman. Adriaan begint met dat geld een nieuwe herberg in Helmond door rond 1830 een nieuwe pand te bouwen in de Ameidestraat. Mogelijk laat hij daarom de fraaie neobarokgevel met wapensteen maken om zo klanten te trekken. In Helmond staan in die periode meerdere herbergen met fraaie renaissancegevels. De meeste daarvan zijn helaas verdwenen. Het pand heeft in 1832 kadasternummer D245 met adres Ameidestraat 1. Het staat met de zijgevel tegen 2 oudere panden aan, die aan de Ameidewal liggen met kavelnummer D241 en D242. Adriaan is dus de bouwer en eerste eigenaar.
• Hendrik Cornelius Bordat, wiens vader Johan Heinrich Bordat, afkomstig is uit Gladbach in Pruissen, erft het pand in 1866. Deze Johan Heinrich Bordat is getrouwd met een zus van de vrouw van Adriaan Corstiaans, Johanna Klumpers. De erfenis bestaat nu uit 3 panden met erf, namelijk 2 aan de Ameidewal (D241/242) en aangrenzend 1 pand (D245) aan de Ameidestraat.
• Hendrik Bordat verkoopt de panden per direct aan Casper Bernardus Luijben. In de akte staat vermeld dat het pand is ontstaan in 1832.  
• Caspar, die timmerman is, herstelt het gebouw in 1869. Hij begint er samen met zijn broer Jan een schrijnmakerij. Het deel aan de Ameidewal is in 1884 werkplaats. Het pand aan de Ameidestraat is een koffiehuis (herberg/ café). Caspar wordt dus tevens herbergier. Het café krijgt de naam ‘Oud-Phileutonia’ Hierin doet notaris August Sassen zijn openbare bekendmakingen. Of Casper familiebanden heeft met de vorige eigenaren is niet duidelijk geworden.
• In 1892 zet Casper Luijben zijn herberg en magazijn te koop.

Fase 2: Dan begint een tweede fase waarin duidelijk wordt hoe en door wie de wapensteen van het verdwenen Blokhuis in Liessel in de gevel terecht is gekomen.

In 1896 beschrijft F.A. van Beurden in het tijdschrift Taxandria (jaargang 3) zijn bezoek aan de resten van het Blokhuis in Liessel. Hij geeft aan dat van het kasteel nog maar weinig bekend is bij omwonenden maar dat in een huis op dezelfde plaats gelegen een 4-delige gevelsteen is ingemetseld. Hij beschrijft deze en maakt er zelfs een tekening van. Daardoor is duidelijk dat het om de gevelsteen van de Ameidestraat gaat. Hij geeft tevens aan dat deze fraaie gevelsteen, waarschijnlijk door de afgelegenheid van Liessel en het in de vergetelheid geraakt zijn van het Blokhuis, de verwoesting van de beeldenstorm (1566) miraculeus heeft overleefd en daarmee een zeldzaamheid is in Brabant.

In 1898 opent Gustaaf Schulte (1871-1941) een ruime winkel met stoffeerderij en beddenhandel. Uit het kadaster blijkt dat hij in 1892 en 1895 twee panden (D241/242 en D245) heeft overgenomen van Caspar Luijben. Hij verbouwt het uit 2 delen bestaande pand (D241/242) aan de Ameidewal fraai met een sierlijke gevel aan de Ameidewal. Het is goed mogelijk dat hij ook een fraaie gevel laat bouwen aan het pand in de Ameidestraat (D245). Uit foto’s rond 1900 gemaakt blijkt dat echter niet. Dit pand in de Ameidestraat wordt magazijn.

Gustaaf Schulte is getrouwd met Catharina Dreesen. Zijn vader, Johan Gerhard Schulte, is geboren in Osnabrück. Zijn zus, Maria Catharina Schulte, trouwt met Jacobus Spoorenberg III. Diens moeder, Helena Huberta van de Mortel, in Liessel geboren in 1826, is de rijke erfgename van Andries van de Mortel, de burgemeester van Deurne en Liessel. Haar vader is Jan Willem van de Mortel, ook burgmeester van Deurne en Liessel. Hij is getrouwd met Jenna Maria Welten en later met Petronella Huberta van Hoeck. De families van de Mortel en Spoorenberg zijn ook gerelateerd aan elkaar via de familie Smits (van het Blokhuis). De familie Spoorenberg heeft in die tijd ook bezittingen aan de Markt in Deurne, waar nu het Gemeentehuis staat.Op 14 mei 1910 brandt de winkel bijna helemaal af. Het magazijn, inclusief de daar aanwezige meubels, loopt ook schade op, zoals uit bronnen blijkt. De verzekering dekt de schade maar gedeeltelijk. Schulte kan daarom de fraaie winkel aan de Ameidewal niet herbouwen en zet er een sterk vereenvoudigd pand neer.

Op verzoek van de gemeente verplaatst hij de gevels aan de Ameidestraat een paar meter naar achteren zodat de doorgang wat breder wordt. Dat de Ameidestraat wat minder smal is geworden is goed te zien op foto’s uit die tijd. Dat geeft hem ook de kans om aan de Ameidestraat een mooie nieuwe voorgevel te bouwen. Hij geeft het pand de naam ‘Oudt-Peelandt’ Dat doet hij omdat hij van zijn rijke zwager Jacobus Spoorenberg III, erfgenaam van het Blokhuis in Liessel, dat ook slot Peelland wordt genoemd, 4 gevelstenen krijgt uit de restanten van het slotje. Op de website van Deurne Wiki staat vermeld dat de gevelsteen na de sloop (van de resten van) het kasteel in het pand in de Ameidestraat wordt ingemetseld. Daarmee mag je voorzichtig concluderen dat de gevel waarin de gevelstenen zaten nog tot het Blokhuis behoorde. Die gevel wordt in 1910 gesloopt om direct daarna naar Helmond overgebracht te worden. Ook de stenen om de gevel te bouwen en de sierlijke muurankers komen waarschijnlijk uit Liessel.

De bekende Helmondse architect Lambert de Vries krijgt de opdracht om de gevel te bouwen en doet dat in de neobarok stijl. Er ontstaat een uniek monument in Helmond op een even unieke locatie.

Op 26 november 1910 opent Gustaaf Schulte de nieuwe winkel. In de kranten van 1910 staan advertenties van het gebouw ‘Oudt Peelandt’ in de Ameidestraat van het bedrijf van Gustaaf Schulte. De naam ‘Oudt-Peelandt’ staat vermeld in de houten balk boven de deur en raam van de gevel.

Via de Deurnese burgemeestersfamilie van de Mortel komt de steen in bezit van de Helmondse familie Spoorenberg. Jacobus Spoorenberg III trouwt met Maria Schulte en schenkt de gevelsteen aan zijn schoonbroer Gustaaf Schulte, die deze opneemt in de nieuwe gevel aan de Ameidestraat. Het is dus mogelijk dat deze neobarokgevel een replica is van een veel oudere barokgevel van het Blokhuis. Verder archiefonderzoek kan dat uitwijzen. In 1910 is de neobarokgevel zeker aanwezig zijn want op foto’s uit 1920 / 1927 is deze goed zichtbaar.

Het pand wordt in 1927 verkocht aan Antonius Dirks en Anna den Ouden. Het bestaan van een familieband tussen de familie Dirks en families uit Liessel of erfgenamen van het Blokhuis heb ik niet kunnen vinden. In 1940 is de gehele zuidkant van de Ameidestraat opnieuw naar achteren verplaats, met uitzondering van ‘Oudt Peelandt’. Dit heeft tot gevolg dat het hoekpand van de Ameidestraat vooruitsteekt. De firma Dirks verbouwt het pand diverse keren, waarbij rond 1971 het naastgelegen pand aan de wal, het eeuwenoude ‘Bedelinghuis’, wordt gesloopt en de winkel aan die kant verder wordt uitgebreid. Nog later is de huidige massieve winkelgevel op de hoek ontstaan. Deze gevel steekt nog verder uit in de Ameidestraat waardoor het zicht op de fraaie neobaroktrapgevel bemoeilijkt is geworden.

In 2010 werd de winkel opgeheven. Sindsdien staat het pand te koop. Eind 2018 wordt duidelijk dat het de bedoeling is dat het massieve winkelpand op de hoek, inclusief de neobarok trapgevel, gesloopt gaan worden.

Hoofdstuk 3 / Monument of niet?

Na een verzoek van Monumenten Werkgroep Helmond om de oude gevel op de gemeentelijke monumentenlijst te plaatsen, is op 10-10-2017 besloten (ná advies van de monumentencommissie) om het pand Ameidestraat 1 niet aan te wijzen als gemeentelijk monument. De gevel dateert uit 1910-1911, maar is gebouwd met oudere architectonische stijlkenmerken, de achterbouw is van latere datum.

Het is wel het laatste pand dat nog in de oude rooilijn van de Ameidestraat staat, alle andere panden zijn met de verbreding van de straat in het verleden teruggelegd in rooilijn. De woordvoerder van de gemeente: “Op advies van de monumentencommissie is de eigenaar/aanvrager op grond van stedenbouwkundig ruimtelijke overwegingen de aanbeveling meegegeven om bij ontwikkeling, wanneer handhaving van de karakteristieke gevel niet mogelijk blijkt, voor dat deel aan de Ameidestraatkant de rooilijn van het huidige pand te handhaven als referentie. Die aanbeveling om de bestaande rooilijn te handhaven is opgevolgd.”

Naar nu blijkt klopt bovenstaande motivatie niet. De gevel stamt niet uit 1911, maar uit de periode 1898-1910. De oude architectonische stijlmerken is niets minder dan de zeldzame neobarok-stijl. Over de gevelsteen of de architect wordt niets vermeld. Ook wordt ook niet over de historische locatie gesproken, als opvolger van de oude stadspoort (Meypoort). De gevel is in 1910 een paar meter naar achteren geplaatst en staat dus niet meer op de oude rooilijn.

Op een foto van de voorgevel uit 1937 is een gevelbalk boven de voordeur zichtbaar waarop de naam ‘Oudt Peelandt’ te herkennen is. Wat er verder op de balk staat (boven de raam) is niet te zien. Daarvoor zal de dikke laag verf verwijderd moeten worden of de originele foto geraadpleegd moeten worden. In deze balk zijn ook twee sierlijke houten kraagstenen verwerkt, die de drie bogen boven de latei ondersteunen. De oorspronkelijk aanwezige deur en raampartij is verdwenen. Dat kan echter gerestaureerd worden, waardoor het pand weer de uitstraling van weleer kan krijgen en Helmond de eigen geschiedenis zodoende weer eer aan doet.

De naastgelegen panden in de Ameidestraat zijn rond 1940 naar achteren verplaatst. De pompeuze gevel van de winkel van Dirks is juist weer naar voren geplaatst waardoor het zicht op de trapgevel ontnomen is geworden. Daardoor lijkt het nu alsof de trapgevel in de Ameidestraat als een soort versiering tegen het pand is aangezet. In de oorspronkelijke situatie was deze gevel wel goed zichtbaar omdat deze in lijn stond met de overige gevelrij.

• De gevel is een fraai voorbeeld van de in Nederland, en zeker in Helmond, zeldzame neobarok bouwstijl met bij elkaar horende stijlelementen.
• Tevens heeft het een voor de provincie Noord-Brabant unieke, in de gevel ingemetselde wapensteen van het voormalig Blokhuis in Liessel, die als een der weinigen de beeldenstorm heeft overleeft. Ook enkele andere natuurstenen ornamenten zijn afkomstig uit dit verdwenen kasteeltje.
• Er is een historisch belangrijke relatie met het Blokhuis / slotje Peelland.
• Het is gebouwd door de bekende Helmondse architect Lambert de Vries, waarvan veel bouwwerken op monumentenlijsten staan.

Al met al voldoende redenen om deze gevel alsnog op de monumentenlijst te plaatsen. Het is dus om meerdere redenen ook gerechtvaardigd om de gevel met de 4 gevelstenen uit het pand Ameidestraat 1 (nu 3) te Helmond, genaamd Oudt Peelandt te bewaren.

Korte reconstructie:

1. De gevelstenen die uit natuursteen gehouwen werden, zijn afkomstig uit het voormalig kasteel het Blokhuis te Liessel. De oorsprong van de geschiedenis van het Blokhuis in Liessel ligt in de 14e eeuw bij familie van Bruheze (van Horne) uit Helmond die het Peelandt wilden beschermen tegen invallen vanuit Gelre via de Keulse baan. Zij lieten rond 1326 een nieuw Blokhuis bouwen bij Leensel bij Liessel.
2. Eigenaren van het Liesselse Blokhuis waren lange tijd leden van de familie van Doerne (1516-1657), die onder andere ook borgemeester (beheerder van de financiën) waren in Helmond.
3. De laatste eigenaren van het Blokhuis (slotje Peelland) waren ook Helmondse families of families met Helmondse wortels, zoals de familie van Cuijlenburg van het Apostelhuis (vanaf 1768), onder andere borgemeester in Deurne en vanaf 1820 de burgemeester-familie van de Mortel. De laatste eigenaar was de erfdochter Helena van de Mortel (vanaf 1895), getrouwd met Jacob Spoorenberg II uit Helmond. In 1896 waren de gevelstenen nog aanwezig in een gevel in Liessel en worden ze getekend door de historicus F.A. van Beurden.
4. De oudste zoon Jacob Spoorenberg III, getrouwd met een zus van Gustaaf Schulte, schonk de laatste resten van het slotje, inclusief muurankers en gevelstenen, aan zijn zwager Gustaaf Schulte. Diens prachtige winkel aan de Ameidewal was in 1910 afgebrand met grote schade aan de gevel in de Ameidestraat. De winkel heeft altijd bestaan uit 2 panden. Een groot pand aan de Ameidewal en een klein pand (voormalige herberg) aan de Ameidestraat. De voormalige herberg kreeg de trapgevel. Beide panden werden bij de herbouw in 1910 een paar meter naar achteren geplaatst zodat de Ameidestraat een bredere doorgang kreeg.
5. De rijke familie Spoorenberg liet de trapgevel bouwen door de bekende Helmondse architect Lambert de Vries, die later vele monumentale panden bouwde in Helmond. Zoals de Mariaschool, de torens van de Mariakerk (Speelhuis) en de Sint-Jozefkerk, de Uilenburcht, het Baken, het klooster en de pastorie van Sint-Jozef, het Carolus Borromeus college en het Patronaat aan de Mierloseweg, vele villa’s in de Oranjebuurt en woonhuizen en poortgebouwen in de Binnenstad en nog veel meer.

Lambert koos ervoor om de gevelstenen in een neobarok gevel in te bouwen. Mogelijk komen ze uit een identieke barok gevel van het Blokhuis. De rijke Everard van Doerne liet dit kasteel na afloop van de 80-jarige oorlog (1648), de tijd van de Barok, fraai restaureren, net zoals hij deed bij zijn andere kastelen in Asten en Deurne. Zo kwam Oudt Peelandt tot stand als opvolger van de herberg Oudt Phileutonia uit 1832.

1. Oudt Phileutonia is in 1832 gebouwd door Adriaan Corstiaans, ook getrouwd met een dochter uit de familie van de Mortel. Hij was mede-eigenaar van herberg de Zwaan in Deurne, nu Beekman & Beekman. Na verkoop van de Zwaan in 1830 bouwde hij een nieuwe herberg, mogelijk op de plaats waar enkele jaren daarvoor (1817) de laatste resten van de Meypoort (middeleeuwse stadspoort) waren gesloopt. Dat gaat archeologisch onderzoek nu uitwijzen. Een gunstige plaats gelegen op de hoek van de Ameidestraat en de Ameidewal, een van de drukste uitvalswegen van Helmond.
2. De 4 gevelstenen (incl. de wapensteen) komen uit 1574 en vertonen wapens van diverse families uit diverse Peel-gemeentes, zoals Asten, Someren, Eindhoven en Deurne. Ze hebben miraculeus de beeldenstorm in 1566 overleefd, waarschijnlijk omdat Liessel zo diep en afgelegen in de Peel gelegen was.
3. De stenen zijn door hun leeftijd (545 jaar in 2019), de ongeschonden artistieke vorm, de betekenisvolle inhoud en de zeldzaamheid, uniek voor de geschiedenis van Brabant, waarin Helmond zeker in die tijd een belangrijke rol heeft gespeeld. Ze behoren dus thuis in een groot historisch museum, zoals het Kasteel van Helmond. Ze vertellen een bijzonder verhaal dat ook nauw verbonden is met de geschiedenis van Helmond.

Mochten alleen de vier gevelstenen bewaard kunnen worden, dan moet er ook aandacht zijn voor de muurankers die prachtig vorm zijn gegeven en mogelijk ook uit het Blokhuis komen. Daarnaast is de houten puibalk met daarin de naam ‘Oudt-Peelandt’ en verder waarschijnlijk ‘Anno (jaartal)’ en ‘Helmont’ de moeite van het bewaren waard, evenals het kleine maar zeer fraaie vaantje boven op de top. Mogelijk kunnen de belangrijke delen van de gevel in het kasteel- museum getoond worden waarbij het verhaal van de gevel in relatie met het slotje in woord en beeld vertelt kan worden. Een bijzonder verhaal in de geschiedenis van de Peel, maar zeker ook in de geschiedenis van Helmond.

Door de vele verbouwingen in de 20e eeuw is het achterliggende pand flink gewijzigd. Toch is het de moeite waard om onderzoek te doen naar oude sporen b.v. in de kelder en de fundering van het pand. Tijdens de sloop worden sporen van de brand ontdekt in de muurresten, die dus moeten stammen uit 1832. Ook zijn oude muurresten aangetroffen in de grond.

Hoofdstuk 4 / Lambert de Vries

Het is nu bekend wanneer en hoe de gevelstenen naar Helmond zijn gekomen en wanneer ze ingebouwd zijn in de gevel in de Ameidestraat. Wat we tot nu toe nog niet weten is wie de gevel ontworpen en gebouwd heeft. Uit een gesprek met een kleinzoon is duidelijk geworden dat de gevel rond 1900 gebouwd is door de bekende Helmondse architect Lambert de Vries. Veel van Helmonds jonge monumenten zijn ontworpen door Lambert de Vries. Zowel in de woningbouw als in de utiliteitsbouw (veel scholen) is hij actief geweest. Over hem en over zijn broer Gerard, met wie hij 1894 samen een aannemersbedrijf start, verschijnt in het blad Werkend Verleden (nr16) uit 2000 een artikel met daarin een uitgebreide lijst van de door Lambert de Vries binnen en buiten Helmond ontworpen gebouwen en hun kenmerken. Zijn architectuur heeft een duidelijk stempel gedrukt op het Helmondse bouwen van voor de Tweede Wereldoorlog. Hij woont van 1899 tot 1901 in Helmond. Mogelijk heeft hij in die tijd het pand met de neobarok gevel ontworpen in de Ameidestraat. Het past perfect in de stijlomschrijving van zijn ontwerpen en kan daarmee een van zijn eerste ontwerpen als architect zijn. Daarna trouwt hij met Catho Cuppen en verhuizen ze naar Beek en Donk, alwaar hij diverse villa’s voor de familie van Thiel en de concertzaal ontwerpt. In 1906 ontwerpt hij drie herenhuizen aan de Kromme Steenweg 13 t/m 17, die hij met zijn broer in eigen beheer bouwt. Ze gaan hier zelf in wonen. Het derde huis verhuren ze. Deze huizen zijn terug te vinden op de gemeentelijke monumentenlijst. Nog in hetzelfde jaar ontwerpt Lambert de Vries een villa met praktijkruimte aan de Kromme Steenweg 19 voor dr. Nuijens, die nu nog vooral bekend is van een boek over zuigelingenzorg. Dit staat ook op de monumentenlijst.

Tot 1911 zijn verder geen bouwactiviteiten bekend. Het is dus goed mogelijk dat lambert in 1910 de gevel in de Ameidestraat heeft gebouwd. Vanaf 1911 volgen grotere gebouwen. Daarvan zijn er enkele inmiddels gesloopt. Dat overkomt ook de Antoniusschool uit 1917 (een der schoonste gebouwen in Helmond) aan de 1e Haagstraat. Andere scholen hebben het wel gered, hoewel vele daarvan een andere bestemming hebben gekregen. Een daarvan is de Mariaschool aan de Kromme Steenweg uit 1914. In 2018 wordt dit gebouw na een grondige restauratie betrokken bij theater het Speelhuis. Hij ontwerpt ook de toren van de Mariakerk. Ook bouwt hij een cascade aan het kasteel de Lage Vuursche en restaureert hij het kasteel van Asten.

Ook de scholen uit de toen nieuwe parochie St. Jozef (1924-1929) worden door De Vries ontworpen. Het zijn de Jozefsgaarde aan de Prins Karelstraat en Bunzingstraat (nu de Uilenburcht) en de Jozefschool in de Pastoor van Leeuwenstraat (nu het Baken). Ook de toren en de pastorie van de Sint Jozefkerk en het klooster Sint Jozefsgaarde langs deze kerk aan de Prins Karelstraat zijn van zijn hand, evenals de Catharinaschool (de latere Sint-Jozefmavo) aan de Hurksestraat die in 2018 wordt gesloopt. In 1926 ontwerpt hij aan de andere kant van de stad het Carolus Borromeus College en het Patronaat. Tussen dat ontwerpen van die grote gebouwen blijft hij actief op het gebied van woonhuizen. En niet alleen in het wat duurdere segment aan de westelijke kant van Helmond (Rooi dorp, nu Oranje buurt). Vanaf 1918 tot aan zijn overlijden in 1939 ontwerpt hij arbeiderswoningen, met enkele prachtige poortgebouwen, zoals in de Dasstraat en de Eekhoornstraat, in de Binnenstad van Helmond voor woningbouwvereniging De Hoop. In 1930 bouwt hij de panden aan de Wiel, tegenover het kasteel.

Lambert is o.a. vicepresident van de koninklijke stadsharmonie Phileutonia geweest.

Margriet de Vries, een dochter van Lambert, trouwt met Rob Stockx, juwelier in de Ameidestraat, met een winkelpand tegenover de trapgevel. Hun zoon vertelde mij dat de gebroeders de Vries de Neo-barokke gevel zelf gebouwd hebben. Hij heeft er foto’s van gezien.

Hoofdstuk 5 De relatie met het slotje Peelland.

In de geschiedenis van de Peel en het Peelland is een slotje Peelland bekend. Peelland is de benaming voor het zuidoostelijk deel van Noord-Brabant. In de 16e eeuw werd de benaming ‘Peelandt’ veel gebruikt. Midden in dit Peelandt liggen onder andere de gemeentes Deurne, Liessel, Vlierden en Asten. In dit gebied staan maar een zestal kasteeltjes.

• Het kasteel van Helmond is zeker niet bedoeld.
• Het slotje Bruheze is al lang verdwenen.
• Vlierden heeft geen echt kasteel.
• Het kasteel van Asten wordt nooit een slotje genoemd.
• De beide kastelen van Deurne worden ook nooit een slotje genoemd.
• Het Blokhuis van Liessel daarentegen vaak wel.

Dit slotje Peelland, dat in bezit was van de familie van Doerne (Deurne), moet ergens in het gebied Peelland (Peelandt), gelegen hebben, rond de dorpen Deurne, Vlierden en Asten. Lange tijd is aangenomen dat dit het Klein Kasteel in Deurne zou kunnen zijn. Deze aanname is echter nooit aangetoond. Meerdere boekschrijvers geven ook aan dat dit Klein Kasteel niet het Slotje Peelland is. Tot op heden is onbekend waar dit slotje dan wél gelegen heeft.

Het Blokhuis in Liessel is lange tijd in bezit van de familie van Doerne, heren van Deurne. Het ligt midden in het gebied dat Peelland wordt genoemd. Het Blokhuis wordt regelmatig het slot, slotje of Sloot genoemd. Het Klein Kasteel in Deurne wordt nooit slotje genoemd, hooguit af en toe Blokhuis. Na de uiteindelijke sloop van het Blokhuis wordt de belangrijke wapensteen overgeplaatst naar een nieuw pand in de Ameidestraat in Helmond dat de naam ‘Oudt Peelandt’ krijgt. In de trapgevel van ‘Oudt Peelandt’ zijn meerdere hardstenen versieringen aangebracht in neobarok stijl. Komen deze allemaal uit het Blokhuis van Liessel? Zo ja, dan bewijst dit dat het Blokhuis een vrijwel identieke barokgevel moet hebben gehad. Dan is deze gevel een neobarok replica van de barok gevel van het Blokhuis.

Dit pand is dan meer dan waarschijnlijk de opvolger van het Slotje Peelland, vooral ook omdat het pand de naam ‘Peelandt’ krijgt. Als de naam ‘Oudt Peelandt’ een verwijzing is naar het Slotje Peelland is dit pand dus de opvolger van het slotje Peelland. Het lijkt er dus sterk op dat het Blokhuis van Liessel het tot op heden nooit gelokaliseerde slotje Peelland is.

Hoofdstuk 6 / Conclusie

Door de geschiedenis heen blijft het Blokhuis verbonden aan een familielijn. Soms via aangetrouwde families. De laatste families hebben duidelijke banden met Helmond. Vanaf 1768 is het Blokhuis in bezit van de Helmondse familie Cuylenburg, borgemeester van Deurne. Het gaat daarna over op aangetrouwde families zoals de familie van de Mortel en de Helmondse familie Spoorenberg. Leden van de familie van de Mortel zijn ook lange tijd (periode 1795 tot 1895) burgemeester van Deurne en Liessel.

Ergens tussen 1832 en 1910 wordt het Blokhuis gesloopt. Sommige bronnen spreken zelfs van 1782, maar dat lijkt me hooguit het besluit tot onbewoonbaarverklaring. Hoelang het verval van het hoofdgebouw en het neerhof duurt is niet bekend. In 1804 wordt het een bouwval genoemd. In 1815 wordt het echter nog belegerd door de Fransen en na inname wederom flink beschadigd.

In 1896 wordt er nog een gebouw met daarin de 4 gevelstenen beschreven. Mogelijk wordt dit gebouw dan gesloopt. In ieder geval worden de gevelstenen tussen 1898 en 1910 geplaatst in de gevel in de Ameidestraat in Helmond.

Het pand van ‘Oudt Peelandt’ is zeker niet uit 1940 en ook niet uit 1910. Het is al veel ouder van oorsprong, namelijk uit 1832. Het staat mogelijk op de plaats waar ooit de Ameijdepoort stond. Die is in 1817 gesloopt. Het pand heeft vanaf het begin een historische familierelatie met het verdwenen kasteeltje het Blokhuis of Slotje uit Lieshout, dat in ‘Helmonds’ bezit is als het definitief gesloopt wordt.

De neobarok gevel is ontworpen en gebouwd in 1910 door de bekende Helmondse architect Lambert de Vries. Veel van zijn gebouwen staan op diverse monumentenlijsten. Deze gevel helaas niet, waarschijnlijk omdat er zo weinig over bekend is geweest. Dat onbekende heb ik met dit onderzoek grotendeels weggenomen.

Nawoord:

Bronnen:

• Website: Deurnewiki.nl – Astenwiki.nl – Genealogieonline.nl – zoekjestamboom.nl – Wikipedia.nl – Bhic.nl – Geschiedenishelmond.nl – Heemkundekringhelmont.nl – OpenArch.nl – Rhc-eindhoven.nl
• Boek: Mr. C.C.N. Krom en Aug. Sassen – Oorkonden betreffende Helmond (1884)
• Boek: H.N. Ouwerling – Geschiedenis der dorpen en heerlijkheden Deuren, Liessel en Vlierden (1933)Boek: Harrie Martens – De historie van Liessel in beeld (2001)
• Boek: Mr. G.A. Engels – Kroniek van Liessel (1976)Boek: H.N. Ouwerling en J.J.M. Heeren – Uit het verleden van de vroegere dorpen en heerlijkheden Deurne, Liessel en Vlierden (1963)
• Boek: Henk Beijers en Pieter Koolen – Vlierdens verleden (1996)
• Boek: Toine Maas – Geschiedenis van de heerlijkheid Asten (1994)
• Boek: Nico Arts e.a. – De kastelen van Helmond (2001)
• Boek: Theo de Jong e.a. – Verwerkt verleden (2015)
• Boek: Henk Goossens en Marinus van den Elsen – De kardinaal en het Apostelhuis (2017)
• Tijdschrift: Taxandria, jaargang 3, 1896, artikel A.F. van Beurden
• Tijdschrift: Werkend Verleden in Helmond nr. 16 (2000) – Giel van Hooff en Joseph de Vries (Industrieel Erfgoed
• Tijdschrift: Deurne historische reeks deel 3 – Leensel, de moeder van Liessel (2012)
• Tijdschriften Heemkundekring Peelland Helmond
• Tijdschriften Heemkundekring Helmont

• Hieronder staat de link naar het document van het originele onderzoek uit 2018, inclusief bijhorend beeldmateriaal.
• https://dutchcastles.blogspot.com/2018/11/blokhuys-te-liessel-in-relatie-met-het.html
• Hieronder staat de link naar de korte film over de waarde van het pand.
• https://vimeo.com/315667375
• Hieronder staat de link naar de korte film over de naderende sloop van het pand.
• https://vimeo.com/323189627

۝M۝K۝