De Plaatse in Brabant.

Etymologie: Een Plaatse (plaetse) is een oud middeleeuws (1232) woord voor een vlakke binnenplaats, een plein. Het is verwant aan de woorden platea, Platz, place, platus, plat (vlak). Ook heeft het de betekenis van boerderij of hof (hofplaats) erf.

De kennis m.b.t. het bestaan van vele Plaatse in Brabant is aan het verdwijnen. Naar mijn mening staan ze aan het begin van de lokale geschiedenis van onze dorpen en steden. In het Noord-Oosten van ons land worden ze veelal Brink genoemd, maar die benaming hoort niet thuis in Zuid-Nederland. Vooral in Brabant is de oorspronkelijke benaming Plaatse. Vanuit deze benaming is het woord Plaats met de betekenis van ‘woonplaats overgeleverd. De Plaatse is de lokatie waar je woont! Het zou zonde zijn als de oude betekenis van het woord ‘woonplaats zou verdwijnen.

---

Vanaf 600 vindt er mede door klimaatverandering, een ontvolking plaats in wat nu Brabant is. Toen in de middeleeuwen, vanaf de 11^e eeuw, de bewoning in onze regio weer toenam ontstonden de nieuwe nederzettingen als akkerdorpen aan doorgaande wegen (zandpaden), meestal bij een driesprong (dries). Zo’n driesprong vormt dan een driehoekig plein, gelegen op een hoger gelegen zandrug (donk). De weg splitst zich bij de donk om zo links en rechts om de donk heen verder te gaan richting andere nederzettingen en driesprongen.

Deze driehoekig pleintjes worden omringd door 1 of meerdere boerderijen met bijgebouwen. Op zo’n pleintje groeit van oudsher vaak alleen maar gras (weiland) en er staan vaak oude bomen (meestal eiken, lindes of essen). Ook is er meestal een poel (bron, ven, weijer) aanwezig als drinkplaats voor het vee en als brandpunt. Zo’n poel, een natuurlijke bron, is daardoor altijd voorzien van zuiver, helder water voor menselijk gebruik. In de avond wordt het vee daarnaartoe gebracht als veilig onderkomen tussen de gebouwen in. Overdag gaan ze dan weer naar de omliggende weilanden.

In Brabant wordt een dergelijk, vaak wat hoger gelegen pleintje, een Plaatse of Hofplaats genoemd. De meeste Plaatse zijn in de vroege middeleeuwen ontstaan. Voor die tijd waren er al oudere nederzettingen, mogelijk ook in deze vorm. Deze waren door de lage bevolkingsdichtheid echter klein in aantal. Een Plaatse kan ook aan een doorwaadbare plek in een rivier of beek ontstaan zijn. Zo’n Plaatse ligt dan vaak aan een eeuwenoude weg. Ook bij zo’n Plaatse is altijd een poel aanwezig.

Één boerderij (de Hofplaats) is de belangrijkste. Hieruit groeit in de vroege middeleeuwen soms een groter kasteel. De eerste christelijke houten kerken verschijnen, tegelijk met de meeste kastelen, ook aan deze ‘Plaatse’.

Vanaf de 13e eeuw worden nieuwe kerken ook elders opgericht en ontstaan grotere dorpen rondom deze kerken. Bij zo’n nieuwe kerk wordt een nieuw pleintje gevormd, de dorpsbrink. Deze nieuwe kerk ligt niet meer op de locatie van een oude Plaatse maar vaak nog wel op een leylijn. De nieuwe Brink heeft vaak geen natuurlijke poel meer en ook staan er geen bomen meer op. De vorm van een driehoek wordt ook regelmatig losgelaten. Veel brinken hebben een meer ovale vorm.

Soms werd de oude Plaatse bij latere uitbreidingen in het nieuwe dorp opgenomen. Daardoor zijn veel Plaatsen niet meer herkenbaar als zodanig of hooguit nog enigszins herkenbaar in het stratenpatroon. Andere Plaatse zijn opgegaan in het landschap als weiland of verdwenen tijdens een ruilverkaveling. Gelukkig zijn er nog enkele Plaatse in bijna originele staat bewaard gebleven (zie lijst nrs 1a, 1b, 1c).

Het herkennen van deze oude Plaatsen is echter belangrijk om een goed beeld te krijgen van de ontstaansgeschiedenis van een stad of dorp. De oude Plaatsen hebben ook een bijna vergeten historisch en cultureel belangrijke positie in het welzijn van mensen.

---

Hieronder volgt een lijst met waarschijnlijke en zekere Plaatse. Zowel verdwenen als (deels) nog bestaande Plaatse staan vermeld. De lijst pretendeert niet volledig te zijn. Het is hooguit een uitnodiging tot verder archeologisch- of wetenschappelijk onderzoek of bezichtiging. De lijst is gebaseerd op literair- en toponiemenonderzoek en het uitgebreid bestuderen van oude en moderne landkaarten. De uitkomsten heb ik verbonden aan logisch redeneren van wat op basis van criteria de mogelijkheden zijn.

Deze criteria zijn met name:

• lokatie aan een doorwaadbare plaats van een rivier of beek
• lokatie aan een driesprong van wegen
• lokatie bij een natuurlijke bron, later ook natuurlijke poelen, weijers en visvijvers
• Lokatie op de helling van een donk
• Lokatie op een open plek in een bos
• Maar altijd een hoger gelegen plaats waar water aanwezig is, om van te leven maar ook om een gracht aan te kunnen leggen

De lijst beoogd een inventarisatie te zijn van (mogelijke) Plaatse in de regio’s Peelland en de Kempen en omstreken.

• Betekenis van de nummering achteraan de naam van de Plaatse:
  • 1 = In aanleg nog bestaand: 92x
    • 1a-volledig: 28x,
    • 1b-grotendeels: 25x,
    • 1c-deels: 39x.
  • 2 = In aanleg nog zichtbaar (plein, driesprong): 63x
  • 3 = Volledig verdwenen:11x
  • Brink = Nieuwe Brink (vaak een kerkplein), geen echte Plaatse: 22x
  • onzeker = Onzeker (of het ooit een Plaatse is geweest): 18x

1. Helmonde Binderseind – Lindt, hof de Plaats 2
2. Helmond Haagje – Steenweg Mierloseweg 2
3. Helmond Hoogeind – Zandstraat 3 onzeker
4. Helmond – Brink de Markt Brink
5. Helmond – Kemenade de Braak 3
6. Helmond – Tolpost de Bult 1c
7. Helmond – Kruisschot 2 of 3
8. Helmond – Duizeldonk 3 onzeker
9. Helmond – Diepenbroek 1c onzeker
10. Helmond – Oud Geremt 3
11. Helmond – Rijpelberg 2 of 3
12. Stiphout – Lindeberg 1c
13. Stiphout – Geeneind 2 of 3
14. Stiphout – Kruisschot 1b
15. Stiphout – Strijp bij Croy 1b
16. Mierlo-Hout – Apostelhuys 3
17. Mierlo – Eikendreef 1a of Brink
18. Mierlo – Heideschoor 2 onzeker
19. Mierlo – Broek 1a
20. Mierlo – Stepekolk 1c
21. Mierlo – Loeswijk Bekelaar 2 of Brink
22. Mierlo – Trimpert de Loop 1a
23. Mierlo – Pastoor de Winterstraat (kerk) 1b
24. Mierlo – Kerk pastorietuin 2 onzeker
25. Aarle-Rixtel – Duivenakker Tempeliers / Malthezerhoeve 3
26. Aarle-Rixtel – Kouwenberg 1a of Brink
27. Aarle-Rixtel – Opstal 1a
28. Aarle-Rixtel – Hoog Strijp 2
29. Brouwhuis – Zeelenweg 1b
30. Brouwhuis – Rietven 2
31. Brouwhuis – Bruhezerdijk 2 onzeker
32. Brouwhuis – Kloostereind 2
33. Brouwhuis – Rijntjesdijk 2 onzeker
34. Bakel – Wilbertdries 1b of Brink
35. Bakel – Benthem Oude straat 1b
36. Bakel – Overschot Oldert 2 onzeker
37. Bakel – Zand 2
38. Bakel – Esp Commandeurshof 2
39. Milheeze – Hoberg Schutsboom 2 onzeker
40. Vlierden – Schooteind 1c of Brink
41. Vlierden – Voorste Beersdonk 2
42. Vlierden – Belgeren Vogelenzang 2
43. Vlierden – Baarschot Brink
44. Groot Bruggen – Strijpen 2 onzeker
45. Deurne – Merlenberg 2
46. Deurne – Zeilberg 2 of Brink
47. Deurne – Donschot 2
48. Ommel – Hoge weg 3 onzeker
49. Asten – Koningsplein 2
50. Asten – Bernardplein 1c of Brink
51. Asten – Ostade 2 onzeker
52. Asten – Achterbosch 1a
53. Heusden – Vorstermansplein Hooidries 1a
54. Heusden – Behelp 2
55. Lierop – Plaatse Hersel 1a
56. Lierop – Plaatse Onder de Bomen 1a
57. Lierop – Groenstraat 2
58. Lierop – Plaatse Moorsel 1b
59. Someren-heide – de Brink
60. Someren – Kleine Speelheuvelplein 1b
61. Someren – Heuvel Postel 1b
62. Someren – Grote Speelheuvelplein / Wilhelminaplein 1c
63. Someren-eind – Braamstraat 2
64. Meijel – Donk Hagelkruisweg 1b
65. Meijel – Bongerd 1b
66. Mortel – Hoogen Aarle 2 onzeker
67. Beek en Donk – Brink Heuvel 1a of Brink
68. Gemert – de Haag 1a of Brink
69. Gemert – Molenakkerstraat 2 onzeker
70. Gemert – Oudestraat Heuvel 2
71. Boekel – de Vlonder 2
72. Boekel – Brink
73. Veghel – Driehuizen 1a
74. Veghel – Heiligt Logtenburgt 1a
75. Veghel – de Bresser 2
76. Liempde – Kaarpad 1c of Brink
77. Liempde – Groot Duijfhuis 1c
78. Esch – Leunisdijk 1c
79. Boxtel – Lennisheuvel 1b
80. Oirschot – Moleneind 1a
81. Oirschot – Straten de Bollen 1b
82. Oirschot – de Vier Uitersten 2
83. Oirschot – Lieveld Boterwijk 1b
84. Oisterwijk- Balsvoort Brinksdijk 1c of 2
85. Sint-Oedenrode – Sloef Vogelenzang 1a
86. Sint-Oedenrode – Jekschot 2 of 3
87. Sint-Oedenrode – Wolfswinkel 1b
88. Sint-Oedenrode – Vressel Mosbulten 1c
89. Sint-Oedenrode – Schoor Hoogstraat 1c onzeker
90. Sint-Oedenrode – Heuvel Borchgrave 3
91. Sint-Oedenrode – de Coevering 1b
92. Schijndel – de Coevering 1a
93. Olland – Dorpsplein Brink
94. Best – Hoge Vleut Broekdijk 2
95. Best – Hoge Vleut Akkerweg 2
96. Hooijdonk – Eikelkampen 1c
97. Son – Markt 1c of Brink
98. Lieshout – Achterbosch 2
99. Lieshout – Heuvel 1c of Brink
100. Gerwen – Heuvel 1c of Brink
101. Gerwen – Rond de Linde Laar 2 of 3
102. Gerwen – Hool Laar 1a
103. Gerwen – Langlaar 2
104. Gerwen – Alvershool 2
105. Nuenen – Brink Park 1a of Brink
106. Nuenen – Berg 1c
107. Nederwetten – Hoekstraat 3
108. Eindhoven – KoudenhovenTongelre 2
109. Eindhoven – Biest Stratum 2
110. Eindhoven- Catharinaplein Brink
111. Veldhoven – Gewad 2
112. Veldhoven – Half Mijl Toterfout 1c
113. Zeelst – Heuvel Brink
114. Oerle – ’t Stoom Brink
115. Oerle – Hoogeind 2
116. Zandoerle – Brink
117. Wintelre – Dries 1b
118. Wintelre – Bijsterveld 1c
119. Vessem – Torenpad 1c of Brink
120. Hoogeloon – de Hoef 1b of Brink
121. Hoogeloon – Heieind 1a
122. Hoogeloon – Hoofdstraat Brink
123. Hapert – de Kuil de Wijer 1c
124. Castreren – Hemelrijk 3
125. Netersel – de Muilen 2 onzeker
126. Lage Mierde – Mispeleind Brink
127. Hoge Mierde – Kuilenrode 1c
128. Diessen – Westerwijk Heuvel 2
129. Hilvarenbeek – Vrijthof 1b of Brink
130. Goirle – Frankische driehoek 2
131. Lage Haghorst – Frankenstraat 2
132. Sterksel – Ten Brakeweg 1a of Brink
133. Sterksel – Heezerweg Brink
134. Leende – Dorpstraat 1c of Brink
135. Heeze – de Plaetse Rul 1a
136. Heeze – Kreijel 1a
137. Heeze – Strabrecht 1b of Brink
138. Heeze – Plaatse Kruisboomweg 2 of 3
139. Geldrop – de Zegge 2 of Brink
140. Geldrop – Riel 1a
141. Valkenswaard – Loon 1a
142. Valkenswaard – Zeelberg 2
143. Valkenswaard – Hoek 1b
144. Waalre – Loon 1a
145. Waalre – Markt Brink
146. Leenderstrijp – Plaatse Kaetsveldje 1c
147. Eersel – Schadewijk 1c
148. Eersel – Hint Markt Brink
149. Eersel – Dijk 1c
150. Eersel – Stokkelen 2
151. Eersel – Ker Quackelaer 1c
152. Duizel – Hoef Groenstraat 2
153. Duizel – Groenstraat Brink
154. Bergeijk – Hof 1c
155. Bergeijk – Kapelledries Weebosch 1c
156. Hapert – de Weijer de Kuil 1c
157. Luycksgestel – Rijt 2
158. Riethoven – Dorpsplein Brink
159. Riethoven – Elzerijs 1b
160. Steensel – Kerkdreef Doornbocht 1b of Brink
161. Knegsel – Schutsboom het Groen 1c
162. Knegsel – Hoekdries 2
163. Knegsel – Helenahoeve het Groen 1c
164. Westerhoven – Heuvel Brink
165. Schaft – Dorpstraat Brink
166. Maarheeze – Vogelsberg 1a
167. Maarheeze – het Laar 2
168. Maarheeze – de Bult 2
169. Soerendonk – Cranendonck 1a
170. Soerendonk – Plaatse ’t Hool 1a
171. Soerendonk – de Brink
172. Soerendonk – Groenstraat 1b
173. Soerendonk – Eikenschoor 2
174. Budel – Berg 1c
175. Budel – Keunenhoek 1c onzeker
176. Budel – Schoordijk 1c onzeker
177. Gastel – Cornelisplein Brink
178. Weert – Aldenweert Laar 1c
179. Weert – Altweert Klakstraat 1b
180. Weert – Wijfelterbroekdijk 1c
181. Weert – Driesveld 3
182. Ospel – Heersel 2
183. Venray – Spurkt 2
184. Venray – Eindstraat (dubbel) 2
185. America – Schiksedijk 2
186. IJsselsteyn – Lovinckplein Brink
187. Geysteren – Plaatse Voortweg 1c
188. Geysteren – Dorpstraat Brink

• 2021 02 04 / 2021 04 02
• Mario Kuijpers
• Heemkundekring Helmont