Bornput bij de Eeschenpoel in Helmond

2 september 2024 Mario33 Reacties 0 reacties

Bornput bij de Eeschenpoel aan de Kerkstraat in Helmond.

Eind 2020 vonden er opgravingen plaats aan de Kerkstraat-Zuid, de vroegere Huyskensstraat. De Huyskensstraat liep vroeger waarschijnlijk van de Heuvel op het Hoogeind naar het kasteel het Oude Huys (1). Na de aanleg van de omwalde stad Helmond en het nieuwe kasteel in de 14^e eeuw maakt de Huiskensstraat net voor het kasteel een haakse bocht richting Markt. Aan die Markt werd in 1456 de eerste kerk gebouwd, de Lambertuskerk, waarna de Huyskensstraat, vanaf de haakse bocht een nieuwe naam kreeg: Kerkstraat.

Bij de opgraving in de Kerkstraat zijn maar liefst 16 waterputten gevonden. Dit grote aantal is bijzonder, vooral omdat er in het gebied 2 riviertjes liepen, de Aa en de Ameide. Aan de Kerkstraat lag ook een waterplas genaamde de Wiel. Officieel is een wiel een waterplas die ontstaan is na een dijkdoorbraak. De naam lijkt echter op het woord well van opwellen, uit de grond (innerlijk) omhoogkomen. Naar mijn mening kan een Wiel dan ook een bron zijn (2). In sommige putten werden bij het uitgraven materiaalresten gevonden. Oude en nieuwe putten lagen dicht bij elkaar. Enkele waterputten hadden een halfgesloten stenen afdekking, een nauwe opening aan de bovenzijde, om verontreiniging te voorkomen. Enkele Putten waren volledig van hout. Nog steeds bevatten bijna alle waterputten helder water. De meeste lagen direct op het gele zand dat hier slechts enkele meters diep onder het oppervlak ligt. Over de leeftijd van de putten valt pas echt iets te zeggen als met name de gevonden voorwerpen uit de put gedateerd zijn.

Over 2 van deze putten is een verhaal bekend uit de overlevering (3). De schout van Helmond had een eigen bornput aan de Huiskensstraat. De benaming born is al bekend in de vroege middeleeuwen (900-1000) en heeft de betekenis van bron, quelle en well (3). Het is van nature opstijgend stromend water. Deze bronnen vormen poelen en weijers (vijvers), waaruit beekjes en riviertjes kunnen ontstaan. Tot aan de aanleg van watertorens en waterleidingen in de 20e eeuw waren waterputten van groot belang om gezond te zijn. Op een gegeven moment in de 16^e eeuw ontdekt de schout dat zijn buurman illegaal een waterput had aangelegd. De schout keurde dat niet goed omdat het concurrentie betekende voor zijn eigen bornput. Een tweede, concurrerende, waterput kwam de schout natuurlijk niet goed uit. De heer van Helmond, Jan Cortenbach, werd gevraagd om het geschil te slechten. Deze werd bij de aanblik van de illegale put zo kwaad dat hij eigenhandig het water in de put verontreinigde met dierlijke mest. Daarmee werd de put onbruikbaar gemaakt voor een lange periode en had de schout geen concurrentie meer te duchten. In de middeleeuwen waren deze waterputten vaak de enige bron van zuiver water binnen een stad. Een stukje verderop richting kerk stond in de 19^e eeuw de stadspomp die ook voor zuiver drinkwater zorgde. In de boeken straat vermeld dat er een klokkenput op de Markt gestaan heeft. Een klokkenput bevatte ook een zonnewijzer waarmee de tijd afgelezen kon worden. Met deze klokkenput wordt mogelijk de pomp bij de Lambertuskerk bedoeld. Stond deze pomp/ klokkenput ook nog in verbinding met de natuurlijk waterbron van de Eeschenpoel?

Een bornput is dus de aanduiding voor een oude waterput boven op een natuurlijke bron. In de middeleeuwen was het hebben van een waterbron met altijd vers en zuiver water erg belangrijk. Zeker binnen de omwalde stadsgrenzen. Het water uit de bron probeerde men te beheersen door er een wal omheen aan te leggen zodat er een poel of een weijer ontstond. Later werd er soms een muur omheen gemaakt zodat er een waterput ontstond.

Vanuit de oudheid werden om dergelijke poelen de eerste nederzettingen gebouw. Om zo’n poel met daaromheen een wei met bomen stonden dan de boerderijen en stallen zodat het vee daar goed beschermd was als dat nodig was. Zo’n open ruimte in een nederzetting werd in Brabant een plaatse genoemd. Later toen deze plaatsen meer aan de rand van een dorp kwamen te liggen werden ze brink genoemd. Een oude plaatse heeft meestal een driehoekige vorm, soms meer langwerpig of cirkelvormig. Zo’n plaatse is niet alleen herkenbaar aan de vorm maar ook aan de begroeiing. Er groeide alleen gras of bomen rond een weijer. Andere gewassen kunnen er blijkbaar niet groeien, mogelijk door de hoge vochtigheid of door de hoge aardenergie die via de bron omhoogkomt. Die kan tijdelijk iets krachtig op laten bloeien of sneller helen maar op de lange duur vindt er overbelasting plaats. De begroeiing wordt daardoor geremd en oogsten mislukken op deze locaties. Mensen en dieren worden er eerder ziek.

Omdat gras en bomen overal groeien liggen om de meeste bronnen grote grasvelden met daarop oude bomen. Ook zijn er kunstmatige heuvels op aangelegd. Op zo’n heuvel werd dan een grote boom gepland die heel oud mocht worden. Onder die boom werd dan recht gesproken. Een herberg bij zo’n driesprong kon ook geen kwaad omdat er veel reizigers voorbijkwamen. In zo’n herberg was het goed rusten en iedereen trekt daarna weer verder. De christenen bouwden vanaf ongeveer 1000 na Chr. kerken en kapelletjes boven op de krachtigste bronnen. Vaak waren die locaties al bekend uit de overlevering en volksverhalen. Als de locatie niet exact bekend was, werden er 3 ossen het gebied ingestuurd nadat ze de hele dag gewerkt hadden. Dáár waar de ossen gingen liggen om te rusten was de locatie van de bron. De ossen wisten instinctief waar ze nieuwe energie op konden doen. Al sinds enkele eeuwen wordt er steeds minder of zelfs helemaal geen rekening meer gehouden met de aanwezigheid van oude bronnen op een bouwplaats.

Ook in de omgeving van Helmond zijn nog oude Plaatse herkenbaar. Met name bij Hersel en de Boomen (Lierop), Broek (Mierlo Brandevoort) en Riel (Geldrop) (4).

Mogelijk hebben in Helmond ook dergelijke Plaatse gelegen (5).

Op het Binderseind lag een boerderij die de hof de Plaatse werd genoemd. Het Binderseind heeft nog steeds de vorm van een driehoekig plein. Daaraan liepen de belangrijke wegen vanaf het Binderseind via de Helmondseweg naar Aarle-Rixtel en via het Bijsterveld (nu Heistraat) naar Bakel.
Ook op of bij de Heuvel kan een Plaatse hebben gelegen. Ook hier was, gelegen op een hoogte een oude Hof gevestigd. Van oudsher lopen vanuit deze driesprong ook drie wegen:
- de eerder genoemde Huyskensstraat naar het Oude Huys en de Haghe via het Binnendoor en waarschijnlijk ook naar het Binderseind,
- de Smallstraat richting de Rijpelberg en verder naar de Hilakker bij Bakel,
- de Hoogeindsestraat naar het Geremt, Brouwhuis en Vlierden.
Een derde mogelijkheid is in de buurt van de Mierloseweg. Hier lag de oude burcht het Oude Huys en de oude boerderij de Vehuyse bij een Dries (driesprong met een pleintje in het midden).
Een vierde mogelijkheid is de driesprong bij de oude hoeve Ter Kemenade op Binderen, een van de oudste stenen hoeves in de omgeving, dicht bij de huidige Leonarduskerk en de oude boerderijen de Kamenij en de Pannehoef. Van hieruit liepen 3 wegen naar respectievelijk Binderen en verder naar Rixtel, naar Bakel en naar het Binderseind en Hoogeind.

Christelijke missionarissen, zoals Lambertus en Willibrordus, sloegen vanaf de 8^e eeuw langs deze oude wegen vele putten doordat ze de locaties van de oude bronnen goed kenden. Deze bronnen lagen vaak op driesprongen van wegen, gemarkeerd door oude bomen en/of megalieten (grote keien). Het water uit deze vroegmiddeleeuwse putten stond vanuit de oudheid bekend als helend. De missionarissen noemden dit wijwater (6). In Duitsland staan deze bronnen bekend om hun genezende kracht en zijn er kuuroorden en badplaatsen bij aangelegd. Vikingen bouwden hun nederzettingen rondom een wy-tempel.

Aan de Kerkstraat lag van oudsher ook een waterplas, genaamd de Eeschenpoel (7). Het woord eeschen betekent eisen, verlangen en wensen (8). De naam duidt dus naar de locatie van een wensbron. Een wensbron geeft ook aan dat van deze bron een helende werking uit ging. Wensen gingen in de oudheid niet over het verhogen van rijkdom of bekendheid maar veel meer over het verbeteren van gezondheid en welzijn. Uit een poel kon niet gedronken worden omdat dit oppervlaktewater is en daardoor verontreinigd kon zijn. Uit een diepe put ter plaatsen kon natuurlijk wel zuiver water gedronken worden: een bron van inkomsten voor de bezitter van zo’n put.

De naam Eeschenpoel is verdwenen. Het bestaan ervan is ook zo goed als verdwenen. Een andere benaming voor een poel is wiel. Nabij de locatie van de voormalige Eeschenpoel ligt nog altijd een straat genaamd de Wiel. In de volksmond werd dit de Planken Wiel genoemd. Dat geeft aan dat de waterbron omgeven was met planken om deze beter te kunnen beschermen. Mogelijk werd met de benaming wiel en poel dezelfde waterbron bedoelt.

In het boek ‘Leylijnen in de Lage Landen, vertelt de schrijver dat er een krachtige Leylijn loopt vanuit Friesland naar Helmond. Op Leylijnen liggen meerdere Leycentrum (krachtplaatsen met van oudsher helende energie) maar vooral het begin- en eindpunt zijn enorm krachtig. In Friesland is dit Leycentrum bekend. In Helmond kon de krachtplaats niet vastgesteld worden omdat deze ergens tussen de bebouwing achter de Lambertuskerk zou liggen. De nu gevonden waterputten lossen dit mysterie op, tezamen met de ontdekking dat hier waarschijnlijk een wenspoel gelegen heeft. De kans is groot dat hier dan ook het krachtige Leycentrum gelegen is. De waterbron heeft een grote omvang, gezien dat de dorpspomp ruim 100 meter van de gevonden waterputten af gelegen heeft. Het centrale punt is dan de Eeschenpoel. De energiebron is op het huidige pleintje daar met hulp van een wichelroede te meten en is zeker 20 meter in omtrek.

De Eeschenpoel ligt verborgen onder het gebouw van de Vlisco nabij een pleintje met daarop een parkeerplaats. Het feit dat op de plaats van de opgraving een hoog appartementencomplex gebouwd wordt maakt dat het grootste gedeelte van de bron diep onder de grond verborgen zal blijven. De bron is echter niet helemaal verdwenen onder fabriek en nieuwbouwappartement. Vanaf de toegang naar de kasteelpoort aan de Wiel moet deze nog vindbaar zijn. Wat het wél problematisch maakt om de Wensbron in de toekomst nog te gebruiken is het feit dat de bron verontreinigd is geraakt door een uitgebreide lekkage van Benzeen naar het grondwater op juist deze locatie. Dat kwam aan het licht toen men de opgraving op het einde nog even uit wilde breiden naar het wegdek van de Verlengde Kerkstraat, de oude Huijskensstraat. De bodem is daarna grondig gesaneerd.

Bronnen: